برنامه سازی تلویزیونی چیست؟ / نگاهی به تاریخچه ساخت برنامه های تلویزیونی

به قلم: وحیده حسینی

تلویزیون که با استعاره جعبه جادویی سر زبان ها افتاد، سحرآمیز بودنش را در ابتدا مرهون خارق العادگی اش بود. مشاهده آنچه دور از ما، در زمان و مکانی دیگر، بین مردمانی متفاوت از ما رخ داده بود، در حالی که دور هم نشسته ایم، انصافا بی بدیل بوده است.

با اختراع تلویزیون، دنیای کسل کننده و کم برخوردار از تکنولوژی، چشیدن اولین مزه های خوش طعمِ در خدمت گرفتن علم را آغاز کرد. انسان در خلوت خود از این دریچه، طعم گسترده ترین و سرگرم کننده ترین نوع از ارتباطات تا آن زمان را چشید. این شیفتگی و شیدایی بشر البته با ساخت برنامه های تلویزیونی جذاب، مدام بیشتر و بیشتر شد و بشر، برجستگی ذهن خود را در ساخت برنامه های جذاب، روز به روز هویدا کرد.

ماندگارشدن برنامه های تلویزیونی

اگرچه جنبه اعجاز تکنولوژی تلویزیون در کوران رشد انواع فناوری ها پنهان شده است، اما همچنان همپای دنیای تصویر و صدا، جزو برترین سرگرمی ها بین مردم است. امروزه قدرت تلویزیون به انواع برنامه ها و برنامه سازهای تلویزیونی است که هدفمندانه و متبحرانه نیازهای جامعه را شناسایی کرده و برای آنها برنامه می سازند. برنامه های تلویزیونی قدرتمندی که بعضی هایشان تا سال ها به اثرگذاری خود ادامه می دهند.

برنامه سازی تلویزیونی؛ چگونه؟

تیتراژها و عناوین ابتدا و به خصوص انتهایی برنامه های تلویزیونی، اغلب لیست بلندبالایی از افرادی را نشان می دهند که نشان دهنده نیاز یک برنامه به تیمی از متخصصان (گروه تولید) است که هریک وظایف مشخصی دارند و با هماهنگی یک مدیر که تهیه کننده برنامه می باشد، اقدام به ساخت یک برنامه تلویزیونی می کنند.

در دانشکده های هنری یا دوره هنرستان در رشته های هنر، رشته هایی با عنوان برنامه سازی تلویزیون تدوین شده اند و دانشجویان و هنرجویان را با اصول ساخت برنامه سازی تلویزیونی آشنا می کنند.

انواع برنامه های تلویزیونی

در این نوشتار به اصول برنامه سازی تلویزیونی نیز اشاره خواهیم کرد اما قبل از آن بیایید یک تقسیم بندی از برنامه های تلویزیونی را مرور کنیم. اگر چرخی کوتاه در ذهن خود بزنیم و برنامه های مختلفی که از تلویزیون دیده ایم را مرور کنیم، مانند سینما ژانرهای مختلفی را می توانیم ببینیم:
１. برنامه های زنده و یا ترکیبی که بخش هایی از گزارش ها، نمایش های گرافیکی را در بردارند؛ مانند اخبار، گفتگوها و مسابقات زنده سرگرمی، برنامه های مناسبتی، مسابقات ورزشی
２. برنامه های تولیدی مستند در حوزه های مختلف گردشگری. حیات وحش، علم و فناوری، ادبی و مذهبی
３. برنامه های تدوینی و آرشیوی مانند جلسات گفتگو و مصاحبه های ضبط شده در استودیو، مسابقات تلویزیونی ضبط شده و …
４. سریال های تلویزیونی از جمله نود دقیقه ای ها و تله فیلم ها و تئاتر تلویزیونی
５. آثار فاخر و معمولا پرهزینه تاریخی که به دلیل هزینه هایی مانند طراحی و دوخت لباس و ادوات مربوط به اعصار تاریخی، مکان فیلمبرداری و اجاره اسب و غیره، نرخ دقیقه ای آنها بالاتر از مابقی برنامه های تلویزیونی است.

سخن از نرخ دقیقه ای رفت و باید اشاره کنیم به این که مبنای محاسبه دستمزد یک برنامه تلویزیونی بر اساس دقایق تولید می باشد که بر اساس استانداردهای معین به تهیه کننده برنامه تلویزیونی پرداخت می شود.

برنامه سازی تلویزیونی، چه مراحلی دارد؟

پیش تولید، تولید و پس تولید

به طور کلی برای تولید هر برنامه تلویزیونی، این سه مرحله و جزییات هر یک، مدنظر قرار می گیرد. در ادامه به توضیح اجمالی در خصوص هر یک می پردازیم.

مرحله پیش تولید در برنامه سازی تلویزیونی

از زمان سفارش ساخت تا شروع تصویربرداری را مرحله پیش تولید در نظر می گیرند. برنامه تلویزیونی ممکن است ایده ای از جانب تهیه کننده باشد که به سازمان پیشنهاد می شود یا آن که بالعکس، از سازمان به تهیه کننده ای پیشنهاد شده باشد.

در مرحله پیش تولید، ایده و فکر اولیه مورد بررسی دقیق قرار می گیرد چرا که تمام دقایق برنامه تلویزیونی و تمام لحظات تلاش گروه تولید برای تحقق همان فکر اولیه است و بر اساس آن نقشه مسیر تعیین می شود. در این جا، برای دو سوال باید جواب واضح داشته باشیم:

فکر و ایده اولیه چیست؟

برای چه مخاطبی عرضه می شود؟

پژوهش در مورد ایده برنامه: پژوهش پس از ایده، مهم ترین بخش برنامه سازی تلویزیونی است (یا باید باشد). پژوهش، به برنامه، اعتبار می بخشد و هرچه از منابعِ صحیح تر و با دقتِ بیشتری انجام شود بر اعتبار برنامه افزوده می شود و مخاطب هدف خود را بیشتر اقناع و جذب می کند.

پژوهش به این سوال پاسخ می دهد که: در راستای فکر اولیه، چه چیزهایی را می بایست به مخاطب خود منتقل کنیم؟

برنامه های تلویزیونی که مردم با آن ارتباط برقرار می کنند و هفته به هفته منتظر دیدن آن هستند، تطابق درستی بین ایده کار و مفاهیم برنامه ایجاد کرده اند که مخاطب، آن را معتبر ارزیابی می کند و از میان ده ها انتخابی که دارد به مشاهده آن برنامه می پردازد، مثلا استفاده از نوشیدنی نسکافه آماده در زمان جنگ تحمیلی کشور ایران، ذهن مخاطب را در مورد همخوانی صحنه و زمان فیلم، مشغول کرده و از باورپذیری فیلم می کاهد.

تهیه متن برنامه یا فیلم نامه: با مشخص شدن آنچه قرار است به مخاطب منتقل شود فیلم نامه نویس و نویسندگان، اقدام به تهیه متن برنامه تلویزیونی می کنند که مشخص کننده هر آنچه که روبروی دوربین رخ می دهد می باشد، از گفتگوهای بین بازیگران در فیلم ها تا متنی که مجری می خواند یا مصاحبه گر از میهمان می پرسد، ازین جهت که نقشه مسیر در متن مشخص می شود به متن برنامه های تلویزیونی، تصویرنامه هم گفته می شود.

ارائه متن به عوامل: در نهایت، ارایه متن برنامه به کارگردان و مدیران فیلم برداری ، صدابرداری، بخش های هنری و دکور و … صورت می گیرد.

با هدایت کارگردان که اعضای گروه را در صحنه فیلمبرداری مدیریت می کند، هر گروه از متخصصان بر مبنای متن برنامه یا فیلم نامه، برنامه خودشان را می چینند و جزییات را با یکدیگر و با کارگردان هماهنگ می کنند.

تهیه کننده، همزمان با رخدادهای مرحله ی پیش تولید به تأمین تجهیزات و امکانات فنی و برآورد هزینه ها و بودجه ها، تهیه مکان فیلمبرداری یا استودیو، عقد قراردادها با بازیگران، مجریان و دیگر عوامل تولید می پردازد.

مرحله تولید در برنامه سازی تلویزیونی

مرحله تولید، زمانِ به عمل درآمدن برنامه ریزی های مرحله ی پیش تولید است.

در این مرحله، تمامی عوامل تولید با هدایت کارگردان، مجددا کل متن برنامه، صحنه ها ، نور و مسیر حرکت بازیگران و نحوه ایفای نقش فرد یا افراد مقابل دوربین را مرور کرده و مطابق با آن فیلم برداری آغاز می شود.

مرحله پس تولید برنامه سازی تلویزیونی

تدوینگران و صدابرداران در این مرحله، وارد عمل شدند و با انتخاب خلاق شات ها یا صحنه های فیلم، انتخاب جلوه های ویژه و گرافیک های مورد استفاده و افزایش کیفیت صدا و صداگذاری های مناسب به ماحصل مرحله تولید، جذابیت و طعم های بیشتری اضافه کرده و از اضافات، پیراسته اش می کنند تا نتیجه کار بتواند توجه مخاطب را به نیکی بستاند!

این مرحله نیز در رفت و برگشت با کارگردان و دیگر عوامل انجام می شود و نظرات آنان سبب می شود نقشه کار برنامه تلویزیونی حفظ شده و از آهنگ مناسب خود نیفتد.

مهم ترین تخصص ها در برنامه سازی تلویزیونی

همان طور که به تیتراژ سریال ها اشاره شد، تعداد پرشمار عوامل تولید یک برنامه تلویزیونی در تخصص های متنوع، قابل تخمین هست اما به برخی از کلیدی ترین ها اشاره می کنیم.

تهیه کننده: وظیفه برنامه ریزی، هماهنگی، کنترل و نظارت از ابتدا تا انتهای برنامه سازی را برعهده دارد.

کارگردان: هماهنگی اعضای تیم تولید، برای جاری کردن نگاه و هدف مشخص شده به برنامه تلویزیونی

چهره پرداز و گریمور: تعیین و طراحی ظاهر چهره ی افرادی که قرار است مقابل دوربین ظاهر شوند

طراح صحنه: طراحی وساخت صحنه های همخوان با حال و هوای برنامه تلویزیونی

نورپرداز، صدابردار، تصویربردار به همراه دستیارانشان

مسئول فنی: اطمینان از کارکرد صحیح تجهیزات وامکانات فنی

تاریخچه ساخت برنامه های تلویزیونی

از زمان اولین جرقه های اختراع تلویزیون در ذهن دانشمندان و در نهایت اختراع آن در سال 1925 میلادی، حدود 100 سال می گذرد و از همان ابتدا اولین برنامه های تلویزیونی نیز ساخته شدند.

با استفاده مردم امریکا ویه دنبال آن انگلیس از اولین تلویزیون ها و میخکوب شدن هزاران انسان در مقابل جعبه جادو، برنامه های مختلف تلویزیونی ساخته و نمایش داده شدند. در ادامه به برخی از اولین برنامه تلویزیونی اشاره می کنیم.

اولین درام نمایشی

نخستین درام نمایشی در روزهای آغازین آزمایشی تلویزیون در آمریکا Queen’s Messengers بود که در سال 1928 نمایش داده شد و قسمت هایی از آن در اینترنت قابل مشاهده است.

اولین فیلم تلویزیونی

اگرچه قبل از ابداع تلویزیون نیز فیلم ساخته شده بود، اما اولین فیلم برای تلویزیون در سال 1964 با عنوان See How They Run ساخته شد.

اولین برنامه تلویزیونی کودکان

نخستین برنامه برای کودکان، برنامه ای با عنوان Children Hour بود و اولین کارتون انیمیشنی نیز Crusader Rabbit نام داشت که با دو شخصیت کارتونی برای کودکان و بزرگسالان، جذابیت فراوانی ایجاد کرد.

با این مرور مختصر در اولین برنامه های تلویزیونی، نگاهی به روند برنامه های تلویزیون در ایران خواهیم داشت.

تاریخچه برنامه سازی تلویزیونی در ایران

اولین برنامه تلویزیونی در ایران در یازدهم مهرماه سال 1337 ساعت ۵ عصر پخش شد. برنامه با پیام هایی از مدیران رده بالای کشور و رییس سازمان تلویزیون ایران، و به دنبال آن، چند برنامه نمایشی و موسیقی در مقابل چشمان متحیر مردم پخش شد.

در روزهای پس از آن، مسابقات نمایشی و برنامه های آمریکایی که به فارسی دوبله شده‌ بودند، برنامه های ورزشی، فیلم سینمایی، تدریس زبان انگلیسی، اخبار و گفتگوی روانشناسی در تلویزیون ایران به نمایش در می آمد.

نخستین فیلم های تلویزیون ایران

با ورود تلویزیون به ایران، افراد بسیاری جذب آن شدند و فیلم سازی و همچنین مستندسازی رونق یافت. برنامه ایران زمین، یک مجموعه مستند بود که فیلم های “گذر اسماعیل بزاز” ساخته همایون شهنواز و “بادجن” ساخته ناصر تقوایی، از جمله این مستندها بودند.

در این بین، سریال ها و فیلم هایی هم برای تلویزیون ساخته شد که از “امیر ارسلان نامدار” می توان به عنوان یکی از نخستین سریال های ایرانی نام برد.

“درخت مراد” ساخته زکریا هاشمی و “خورشید در مه” ساخته نظام کیایی نیز از جمله اولین فیلم های به نمایش در آمده در تلویزیون ایران بوده اند.

برنامه سازی تلویزیونی فراتر از تلویزیون

اگرچه اصول برنامه سازی تلویزیونی، تقریبا ثابت و بدون تغییر دنبال می شود اما با ظهور تکنولوژی ها و امکانات حاصل از آن، در طی سال ها، نحوه انجام عملیات و فرایندها دستخوش تغییرات می شود.

برای مثال، یافتن و تعیین یک استودیو با ظاهری متناسب با برنامه، اغلب، بخش بااهمیتی از برنامه سازی تلویزیونی بوده است که این روزها با استودیوهای حرفه ای مجازی، افراد مقابل دوربین در فضایی مجازی به ایفای نقش های خود می پردازند و عملا در این برنامه ها، بخش طراحی دکور و صحنه از حالت مکانیکی تغییر کرده و به شکل دیجیتالی انجام می شود.

برنامه سازی تلویزیونی امروزه با همان استانداردها به شبکه ها و فضای اینترنتی رسیده است. اگرچه کار نهایی، باز هم در صفحات جادویی تلویزیون، مانیتورها و صفحات گوشی به نمایش در می آید.

با ظهور سایت هایی نظیر یوتیوب، آپارات و یا شبکه های اجتماعی همچون اینستاگرام، افراد حتی به صورت انفرادی نیز اقدام به برنامه سازی کرده و آن را منتشر می کنند.

گروه های برنامه سازی خصوصی با ارایه طرح های پیشنهادی متنوع خود به سازمان های دولتی و صدا و سیما، بخش مهمی از برنامه سازی تلویزیونی را پیش می برند؛ از طرفی شبکه های نمایش خانگی نیز در ژانرهای مختلف، اقدام به سرمایه گذاری و تولید برنامه های تلویزیونی کرده و به دلیل زمینه رقابتی و اهمیت سوددهی، عموما برنامه ها در جذب و نگهداری مخاطب، نسبتا موفق عمل می کنند.

در پایان و با تاکید بر این که برنامه سازی تلویزیونی، تلفیقی از هنر و خلاقیت با دانش و تجربه است، باید این نکته را همواره در نظر داشت که ایده پردازی صحیح و تحقیق همواره سنگ زیربنای برنامه های تلویزیونی موفق هستند.