مسابقه تلویزیونی چیست و چه تفاوتی با ریلیتی شو دارد؟

به قلم: سمیه میثمی

اگر عمر شما به سه دهه برسد، حتما در جمع های خانوادگی، تجربه بازی معروف بیست سوالی را داشته اید و یا در سال های اخیر که ادا بازی بصورت جدی، جای این بازی را گرفته توانسته ساعت های خوشی را برای جمع شما خلق کند.

مسابقه و رقابت همیشه طرفداران زیادی داشته و همین علاقه به رقابت و هیجان ناشی از آن، دستمایه ساخت برنامه های رادیویی و تلویزیونی زیادی قرار گرفته است. در واقع برنامه سازان بر سر جذب مخاطب از طریق طراحی و نمایش انواع مسابقه ها با هم رقابت می کنند. به مرور زمان مسابقات، ارتقا پیدا کرده و ساختارهای متفاوتی نسبت به نوع ساده و واولیه ی آن یافته اند که از نمونه های جدید این مسابقات می توان به ریالیتی شوها یا مستند مسابقه ها اشاره کرد.

اما مسابقه تلویزیونی چیست و چه تفاوتی با ریلیتی شو دارد؟

مسابقه تلویزیونی، یک ژانر سرگرمی است که در آن شرکت کنندگان برای دریافت جوایز تلاش می کنند. از عبارت رقابت استفاده نمی کنیم چرا که گاهی مسابقه تلویزیونی تنها شامل یک شرکت کننده و کاملا انفرادی است که برای رسیدن به جایزه، مجموعه ای از سوالات و چالش ها را حل می کند.

تاریخچه مسابقات تلویزیونی و رادیویی در جهان و ایران

تاریخچه مسابقات تلویزیونی و رادیویی، تقریبا به اواخر دهه 1930 برمی گردد. مسابقه Spelling Bee در سال 1938
برنامه ای بود که در زمانی کوتاه – در حدود پانزده دقیقه – رقابت فشرده ای بین شرکت کنندگان را برای هجی کردن کلمات برگزار می کرد.

در همین سال، مسابقه Information Please در تلویزیون، عنوان اولین مسابقه تلویزیونی را به خود اختصاص داد و این آغاز ماجرای رقابت برنامه سازان تلویزیونی برای ساخت مسابقات جذاب تر و پربیننده تر بود.

در ایران، اولین مسابقه تلویزیونی در دهه 1340 با نام نقاب سیاه روی آنتن تلویزیون رفت .

کم کم مسابقات تلویزیونی، تبدیل به پای ثابت جدول پخش برنامه های ایران و جهان شدند، هرچند که این جذابیت ها در طول بازه های زمانی، پر فراز و فرود بوده اند. گاهی در دوران رکود به سر می بردند و زمانی هم یک برنامه خاص تماشاگران زیادی را پای صفحه تلویزیون میخکوب کرده است.

مراحل ساخت یک مسابقه تلویزیونی چیست؟

ایده اولیه یک مسابقه تلویزیونی

اولین مسأله در ساخت یک مسابقه تلویزیونی، ایده اولیه و در واقع قالب مسابقه و تعیین مخاطبان آن است.

مسابقات می توانند در قالب های متنوعی مثل اطلاعات عمومی مانند مسابقه هفته، اطلاعات علمی و تخصصی در زمینه خاص مثل دستپخت یا مسابقه ایران، ورزشی و مهارتی مثل قوی ترین مردان ایران یا دست فرمون و تهمتن، مذهبی مثل مسابقات قرآنی و یا حسینیه معلی باشند.

ساختار و فرم

ساختار و فرم مسابقه تلویزیونی هم می تواند اشکال مختلفی به خود بگیرد از جمله طرح سوال و معما، اجرای مهارت ها یا فعالیت های خاص فیزیکی، استعدادیابی و امثالهم.

تعداد و ماهیت گروه هدف

مسئله مهم بعدی، انتخاب گروه هدف شرکت کنندگان است. شرکت کنندگان یک مسابقه تلویزیونی از نظر تعداد و ماهیت یکسان نیستند. شرکت کنندگان می توانند انفرادی مثل بعضی مسابقات تلفنی باشند و یا با دیگر افراد در رقابت قرار بگیرند مثل اکثر مسابقاتی که هر روز شاهد آنها هستیم و یا می توانند بطور نامحدودی شرکت کننده داشته باشند و در رقابت با بی نهایت افراد قرار بگیرند، مثل مسابقه برخط شو که شرکت کنندگان بدون محدودیت از نظر تعداد افراد از طریق اپلیکیشن مسابقه در ساعت خاصی باید همزمان پاسخگوی سوال مطرح شده از تلویزیون باشند.

از نظر ماهیت افراد شرکت کننده، مسابقات می توانند از گروه ها و افراد مختلفی دعوت کنند، مثلا افراد مطرح و در واقع ستاره یا به اصطلاح سلبریتی ها، یا افراد متخصص در یک زمینه خاص مثل مسابقه دستپخت و مردان آهنین، اعضای یک خانواده یا یک گروه دوستان و یا افراد عادی بدون توجه به سطح تحصیلات و جنسیت و شغل و سایر تمایزها.

مجری مسابقه تلویزیونی چه ویژگی هایی دارد؟

حالا نوبت انتخاب مجری است. یکی از مهم ترین عناصر مسابقه تلویزیونی، مجری برنامه است به طوری که گاهی یک برنامه با یک مجری پرهیجان و مقبول و مطلع که مورد استقبال تماشاگران زیادی قرار گرفته، ممکن است با تغییر نادرست مجری، علی رغم یکسان بودن محتوا و قالب و مخاطب، شکست بخورد و اقبال عمومی خود را از دست بدهد.

مقبولیت مجری در طیف مخاطبان گروه هدف، قدرت تعامل و برقراری ارتباط با مخاطب در شرایط عادی و عکس العمل های مناسب در شرایط غیرمترقبه، سطح دانش مجری برنامه در زمینه تخصصی مسابقه، قدرت پنهان کردن افکار و عقاید شخصی در موارد بحث برانگیز و حساسیت زا، از جمله نکات موثر در انتخاب مجری یک برنامه و موفقیت برنامه تلویزیونی است.

نام «فردی گریسورد» به عنوان اولین مجری مسابقه تلویزیونی “هجی کردن” و «پت جاساک» مجری”The Price is Right” به عنوان رکورددار طولانی ترین مدت زمان اجرای یک برنامه ی بدون وقفه به مدت 35 سال ثبت شده است.

در ایران شاید بتوان مرحوم «منوچهر نوذری» را شاخص ترین مجری مسابقه تلویزیونی عنوان کرد که اجرای “مسابقه هفته” را با عبارت مشهور «از کی بپرسم» به عهده داشت.

توانایی و قدرت اجرای مجری در برنامه های لایو و زنده، باید به مراتب بیشتر از برنامه های رکورد یا ضبط شده باشد.

مجریان، مسئول معرفی برنامه، ایجاد ارتباط بین شرکت کنندگان اصلی و تماشاچیان حضوری و تلویزیونی و برآورنده ی خواسته ها و اهداف برنامه سازان در قالب سبک منحصر بفرد خود هستند.

جوایز مسابقات تلویزیونی

در مسابقه تلویزیونی، میزان و نوع جوایز می تواند شامل موارد متنوعی باشد از جمله پول نقد، ارائه کالا یا خدمات مرتبط با موضوع مسابقه یا اسپانسر برنامه، کمک هزینه سفر، اعطای وام مثل آنچه در برنامه میدون می بینیم و یا حتی استخدام و ایجاد فرصت شغلی مثل مسابقه خندوانه که در گردونه شانس، فرصت استخدام در شرکت اسپانسر برنامه گنجانده شده بود.

ساعت پخش مسابقه تلویزیونی

ساعت پخش مسابقه تلویزیونی، نقش زیادی در تعیین گروه مخاطبان دارد. مثلا اغلب مسابقاتی که در ساعات کاری پخش می شوند، زنان خانه دار را به عنوان گروه هدف انتخاب کرده اند و مسابقات ساده و کم هزینه تری هستند در حالی که مسابقات پرهزینه و پیچیده و تخصصی، ساعات پربیننده تر تلویزیون را در اختیار می گیرند.

شکل گیری ژانر مستند مسابقه

به مرور، مسابقات تلویزیونی، رنگ و بوی پیچیده تر و جذاب تری به خود گرفتند و وارد ژانر جدیدی به نام مستند مسابقه شدند.

مستندمسابقه یا رئالیتی شو که در تقسیم بندی دیگری با عنوان نمایش واقعیت محض تعریف می شود، نمایش واقعیت، مسابقه یا نمایشی است که شامل ایجاد موقعیت های واقعی، بدون فیلنامه دقیق و به صورت مستند می باشد و شرکت کنندگان، معمولا در موقعیت ها و شرایطی قرار می گیرند که به طور ناخوداگاه علی رغم این که می دانند مقابل دوربین هستند اما قسمتی از خودِ واقعی شان را به نمایش می گذارند.

در واقع هنرِ برنامه ساز این است که موقعیت هایی خلق کند که شرکت کننده ناچار به بروز خلقیات و خصوصیات منحصر بفرد خود از جمله خلاقیت، شوخ طبعی، تعامل اجتماعی، فداکاری، فردگرایی یا روحیه جمعی و … باشد.

تاریخچه مستند مسابقه ها در جهان و ایران

این سبک مسابقه ی تلویزیونی در جهان، سابقه ای سی ساله دارد اما در ایران حدودا به دهه 1390 برمی گردد. هرچند شاید بتوان مسابقه راز سیب در دهه 1370 را تا حدودی در این ژانر دسته بندی کرد.

سرزمین دانایی، تقریبا اولین مستند مسابقه در ایران است و به موازات آن در سبک و سیاق مهارت های نظامی و رنجری، مستند مسابقه فرمانده را می توان نام برد.

جذابیت ریالیتی شوها بقدری اوج گرفت که پای آن ها کم کم به پلتفرم های نمایش خانگی هم کشیده شد. در واقع مخاطب حاضر است برای تماشای این نمایش واقعیت، از وقت و پول خود هزینه کند و این مساله، بازار رقابت را برای برنامه سازان جدی تر کرده است. مستند مسابقه هایی نظیر شام ایرانی، رالی ایرانی، جوکر و مافیا از این جمله اند.

مسابقه تلویزیونی چه تفاوتی با مستند مسابقه دارد؟

در مسابقه تلویزیونی، نظم برنامه خیلی پررنگ تر است و شرکت کنندگان، کمتر امکان بروز شخصیت خود را دارند در حالی که در ریلیتی شو ها خیلی بیشتر، امکان بروز این حالات وجود دارد و نظم کمتری در چینش برنامه وجود دارد و غالبا ادامه برنامه با عکس العمل و تصمیمات شرکت کنندگان جلو می رود و جهت می گیرد، در واقع فیلمنامه ی قطعی و دقیقی وجود ندارد.
در مستند مسابقه ها مخاطب می تواند شخصیت شرکت کنندگان را به مرور رصد کند و دیدگاه دقیق تری نسبت به آنها کسب کند.

ابعاد و ویژگی های مستند مسابقه

باید گفت ریالیتی شو در واقع حاوی یک طیف از “نمایش واقعیت” است که در کمترین حالت آن، تبدیل به مسابقه تلویزیونی می شود و مرز باریکی بین مسابقه تلویزیونی و تبدیل آن به ریالیتی شو وجود دارد. مستند مسابقه های خانه ما، کارویا و مسابقات استعدادیابی مثل عصر جدید و خنداننده شو از این دسته اند.

عنصر «زمان» هم اغلب در ریالیتی شو، گسترده تر از مسابقه تلویزیونی است هرچند این هم شاخص دقیقی برای تمایز این دو ژانر سرگرمی نیست.

مستند مسابقه در یک برداشت

هرچند قرار بر این است که موقعیت های خلق شده در مستند مسابقه ها یا نمایش واقعیت، خلق الساعه یا بدون هماهنگی قبلی باشد اما همیشه هم اینطور نیست و گاهی مسائلی از قبیل تبانی برنامه ساز و شرکت کنندگان یا گرفتن برداشت های بیش از یک بار برای ایجاد یک موقعیت تماشاگرپسندتر به بیرون درز پیدا می کند و مایه رسوایی یک نمایش می شود یا حداقل تبدیل به چالشی برای برنامه سازان برای رد و تکذیب این اتهام می گردد.

نقش فرهنگ اسلامی ایرانی در مستند مسابقه ها

چالش دیگری که نمایش واقعیت در ایران با آن روبروست، مسئله پیچیدگی دین و فرهنگ ایرانی در زندگی است که از نمایش کامل یک مستند از ابعاد زندگی خصوصی شرکت کنندگان جلوگیری می کند و البته وجود فرهنگ اسلامی ایرانی هم اجازه تولید برنامه هایی مثل نمایش اعتراف گیری های افشاگرانه از شرکت کنندگان در ابعاد روحیات و زندگی شخصی آن ها را نمی دهد.

به نظر می رسد مسابقه تلویزیونی در رقابتی نفسگیر با مستند مسابقه ها قرار دارد و هر دو ژانر همچنان مخاطبان زیادی را بسته به ابتکار و جذابیت محتوا و ظاهر برای خود دست و پا می کنند اما به طور واضحی، گرایش مستند مسابقه، گوی جذابیت بیشتر را از مسابقات معمول تلویزیونی ربوده است و رقابت اصلی میان برنامه سازان در این ژانر اتفاق میفتد.