آشنایی با انواع ژانرهای ریالیتی شو

شاید شما هم در خاطراتتان از سال 1389، برنامه ای تحت عنوان «سرزمین دانایی» را به یاد آورید که از تلویزیون پخش شد که با گونه های دیگر برنامه سازی تلویزیونی تفاوتی جدی داشت؛ سرزمین دانایی که توسط سعید ابوطالب تولید شد، گونه ای مستندمسابقه بود که تعدادی جوان در گروه های دو و سه نفره در یک جزیره، مسیری را طی کرده و در نهایت مقصد مشخص شده را پیدا می کردند. این برنامه که مورد استقبال مخاطبین قرار گرفت، در ادبیات نمایشی جهان با عنوان ریلیتی شو شناخته می شود که به یکی از پربیننده ترین برنامه های تلویزیونی جهان تبدیل شده است. ریالیتی شو در ایران با برنامه ی «سرزمین دانایی» شروع شد و نقطه ی اوجش مستند مسابقه فرمانده بود و در سال های بعد، تولید برنامه های جذاب و موفقی نظیر «خانه ما»، «خنداننده شو» و «عصر جدید» و استقبال بی نظیر مخاطبین از آنها، نشان داد که آینده ای درخشان برای این نوع برنامه سازی در ایران وجود دارد.

اگر علاقمند به حوزه ی نمایش هستید، با ما همراه باشید تا درباره ی یکی از جذاب ترین گونه های برنامه سازی تلویزیونی بیشتر بدانید.

رئالیتی شو چیست؟

شاید بتوان گفت رئالیتی شو (reality show) که با عنوان نمایش واقعی تلویزیونی یا واقع نمایی تلویزیونی نیز نامیده می شود، در دهه ی 50 میلادی با تولید برنامه های دوربین مخفی با عکس العمل های خنده دار مردم در مقابل دوربین مخفی، متولد شد ولی از دهه ی 90 به سرعت جای خود را در بین برنامه های تلویزیونی باز کرد. این نوع از برنامه ها به جای پرداختن به زندگی ستاره ها و سلبریتی ها، غالبا مردم معمولی را به حضور در مقابل دوربین فرا می خوانند و ماجراها و لحظات هیجان انگیز آنها را به تصویر می کشند. از آن روز که ریلیتی شو پا به عرصه ی نمایش گذاشت تاکنون، ژانرهای جدیدتری از این نوع برنامه، تولید و به نمایش درآمد و برای جذابیت بیشتر، خلاقیت و نوآوری هم چاشنی کار شده تا مخاطبان بیشتری جذب شود. همین پویایی و تنوع و مستندگونه بودن این نوع برنامه سبب شده که طی سال های اخیر، برنامه های واقع نما مورد استقبال بی نظیر مخاطبان قرار گرفته و به یکی از پربیننده ترین ژانرهای تلویزیونی تبدیل شوند.

این شکل از برنامه سازی از این جهت با گونه های دیگر تولید تلویزیونی متفاوت شده که از افراد معمولی به عنوان شخصیت های اصلی استفاده شده و دیالوگ های از پیش تعیین شده نیز وجود ندارد، دیالوگ ها به صورت فی البداهه و در لحظه گفته می شود و با این روند سعی در شبیه سازی واقعیت دارند؛ هرچند واقعیت، اندکی دستکاری شده باشد. چرا که برنامه های واقع نما با واقعیت محض تفاوت دارند و سازندگان آن سعی می کنند با به کارگیری تکنیک ها و تدوین و تلفیق آن با موسیقی متن، برنامه ی خود را به گونه ای باورپذیر نمایش دهند. بنابراین افراد در موقعیت های ویژه ای قرار می گیرند که شاید هیچ وقت آن را تجربه نکرده باشند و حالا واکنش ها و فعالیت های آنها به معرض نمایش عمومی درمی آید. البته بدیهی است که مراحل و شرایط مسابقه، از قبل توسط تیم تولید، طراحی و برنامه ریزی شده است ولی همین گروه تولید هم از واکنش های شرکت کنندگان در برنامه بی اطلاع هستند و این امر بر جذابیت های برنامه می افزاید.

یکی از ویژگی های مهم برنامه های ریلیتی شو، وجه تعاملی آن است؛ تا پیش از تولید برنامه هایی با این سبک و سیاق، ارتباط برنامه سازان و مخاطبان به صورت یک طرفه بود ولی از زمانی که این نوع برنامه سازی پا به عرصه ی تلویزیون گذاشت، مخاطبان توانستند مشارکت فعالانه در تولید برنامه داشته باشند و به تلویزیون راه یافتند و این امر به جذابیت بیشتر تولیدات تلویزیونی کمک کرد.

برخی برنامه سازان ریلیتی شو در کشورهای مختلف برای بیشتر دیده شدن برنامه هایشان حاضرند ریسک کنند و برنامه های هیجان انگیزی را تولید کنند که گاهی به بهای جان شرکت کنندگان آن تمام می شود؛ هرچند امکان وقوع حوادث در هر مکان و هر زمانی در برنامه سازی وجود دارد؛ ولی برنامه هایی که ماهیت و ویژگی اصلی آنها، ریسک پذیری و مواجهه با خطر است، ممکن است قربانی هم بگیرد. درست است که افراد، خود داوطلبانه و با اختیار کامل در این برنامه ها حاضر شده و به تجربه ی خطر، خشونت و ماجراجویی علاقمندند ولی ممکن است برای این تجربه، بهای سنگینی بپردازند و تولیدکنندگان باید به موضوع اخلاق توجه داشته باشند؛ چراکه گاهی به نظر می رسد هیچ مرزی برای عبور از این موقعیت های خطرناک برای شرکت کنندگان وجود ندارد!

در برخی دیگر از برنامه های واقع نمایی تلویزیونی نیز کارهای عجیب و خلاف عرف انجام می شود که ممکن است مشکلاتی را برای شرکت کنندگان به وجود آورد. مثلا در برخی برنامه های ریلیتی شو، کارهای دور از ذهنی چون زندگی کردن در میان جانوران وحشی، خوردن انواع حشرات، زندگی در شرایط فوق العاده سخت و … از شرکت کنندگان درخواست می شود و آنها نیز انجام می دهند. در این برنامه ها هرچقدر میزان کارهای عجیب و دور از ذهن، بیشتر باشد و هرچه میزان حضور افراد معروف و سلبریتی ها بیشتر باشد، منجر به دیده شدن و جذب بیشتر مخاطبان خواهد شد و در نتیجه سود بیشتری را برای سازندگان برنامه به ارمغان خواهد آورد. طبق بررسی های نیویورک تایمز در حال حاضر برنامه های ریلیتی شو، بیشترین تبلیغ تلویزیونی را به خود اختصاص می دهند و از سال 2000 به بعد، تحولی شگرف در صنعت تلویزیون آمریکا ایجاد کردند و پس از آن بود که تولید این برنامه ها در صنعت تلویزیون و نمایش های خانگی جهان روز به روز افزایش یافته است.

در ایران هم نمونه های موفقی از این نوع برنامه سازی وجود دارد؛ شاید بتوان گفت برنامه های واقع نما در ایران با برنامه ی «سرزمین دانایی» کار خود را آغاز نمود و در ادامه «خانه ما» هم الگوی موفقی از این برنامه ارائه داد و نقطه ی اوج آن برنامه ی «فرمانده» بود که توانست این سبک برنامه را با معیارهای فرهنگی ایران بومی سازی کند. یکی از ویژگی های ریلیتی شوهای خارجی، آن است که به زندگی و فضاهای خصوصی و شخصی شرکت کننده ها بیش از پیش نزدیک می شود که این امر در میزان جذابیت آن ها موثر بوده و باعث جذب بیشتر مخاطبان می شود ولی این ویژگی در فرهنگ ایرانی- اسلامی، امری ناپسند و نامطلوب قلمداد می شود. بنابراین برنامه هایی چون فرمانده و خانه ی ما با وجود حذف این ویژگی، توانستند با حفظ حریم افراد، همچنان برنامه هایی جذاب را به مخاطب عرضه کنند؛ از طرفی حضور در چنین برنامه هایی برای شرکت کنندگان نیز آورده ای خواهد داشت؛ چنانچه افراد بتوانند در این برنامه ها به عنوان گروه و نفرات برنده اعلام شوند و مراحل را با موفقیت طی کنند، ضمن اینکه با حضور در برنامه ای تلویزیونی به شهرت می رسند، جوایزی را نیز به دست خواهند آورد.

انواع ژانرهای ریلیتی شو

ریلیتی شو با اهداف گوناگون و در ژانرهای مختلفی ساخته می شود. البته تقسیم بندی های متفاوتی هم برای آن صورت گرفته است. برخی کارشناسان و برنامه سازان، تقسیم بندی های گوناگونی برای ریلیتی شو در نظر گرفته اند؛ مثلا طی مطالعه ای که در سال 2006 صورت گرفت، شش ژانر عاشقانه، جنایی، اطلاعاتی، بازی و رقایتی، واقعیت و درام و استعداد به عنوان ژانرهای ریلیتی شو پبشنهاد شد. مطالعه ی دیگری در سال 2007 اما ژانرهای واقع نمایی را به صورت سبک زندگی، مستندسازی، نمایش های واقعی بازی، سرگرمی و اطلاعاتی تقسیم بندی کرده اند. همچنین در تقسیم بندی های سال 2008 عناوینی چون مسابقات استعدادیابی، برنامه های دوستیابی و سریال های کمدی واقعیت به چشم می خورد، در زیر به برخی از آنها اشاره می شود:

مسابقه واقعیت (reality game)

افراد شرکت کننده در چنین برنامه هایی در موقعیت های رقابتی رو در روی یکدیگر قرار می گیرند و با هم مسابقه می دهند و با گذراندن چالش هایی خاص و مراحل گوناگون، خود را به مراحل پایانی می رسانند. این سبک از برنامه، سرشار از هیجان و نشاط بوده و برای مخاطبان بسیار جذاب خواهد بود. نمونه ی خارجی و موفق این سبک برنامه، «بازمانده» (Survivor ) است. در این برنامه افراد با تجهیزات و امکانات اندک در مکانی دورافتاده قرار می گیرند و شرکت کنندگانی که بتوانند مراحل طولانی مسابقه را طی کرده و از دیگران پیش بیفتند، به عنوان برنده مسابقه اعلام می شوند و جایزه ی یک میلیون دلاری را از آن خود خواهند کرد. در بین ریلیتی شوهای موفق ایرانی نیز می توان به مستند مسابقه «فرمانده» و «خانه ما» اشاره نمود که با شروع موفق و طوفانی خود، راه را برای علاقمندان به این حوزه هموار کرده و آینده ی روشنی را برای این نوع برنامه سازی به تصویر کشیدند.

استعداد واقعیت (reality talent)

در این شکل از ریلیتی شو، برنامه ساز در تلاش است تا استعدادهای مردم عادی در حوزه های مختلف را شناسایی کند؛ استعدادهای افراد عادی جامعه در زمینه های خوانندگی، هنرهای نمایشی، مدلینگ، خیاطی و … . از مشهورترین برنامه های واقع نمای دنیا که مخاطبان بسیاری را به خود جذب کرده می توان به برنامه هایی نظیر «امریکن آیدل» (American idol )، ویس (The Voice) و ایکس فکتور (The X Factor) اشاره کرد که در جستجوی یافتن ستاره های جدید در حوزه ی موسیقی هستند. از جمله ویژگی های این نوع برنامه ها، آن است که افراد ناشناخته را یک شبه به افراد مشهور و معروفی تبدیل می کنند و می توانند مسیر زندگی او را تغییر دهند. همین امر، مورد انتقاد برخی از فعالان هنر نیز قرار گرفته است.
از جمله نمونه های ایرانی این برنامه نیز می توان به برنامه های «عصرجدید» و «شب کوک» اشاره نمود که در جذب مخاطب موفق عمل کرده اند.

کلیپ واقعیت (reality clip show)

در این نوع از برنامه ها، برنامه سازان، تجربه هایی از خطر را برای شرکت کنندگان به وجود می آورند؛ در واقع داستان هایی درباره ی تصادف، جنایت، مرگ و …. در این قالب، برنامه سازان با مردم همراه می شوند و موقعیت های خطر را تجربه می کنند که گاهی حتی ممکن است به مرگ هم منجر شود. از نمونه های این ژانر می توان به «Mountain Monsters» با هیولای کوهستان اشاره کرد. برنامه ای که در ان تعدادی از کوه نوردان حرفه ای تصمیم گرفتند با همراهی تیم برنامه ساز به دیدار هیولای کوهستانی بروند. ادعایی که توسط برخی مردم در ویرجینیای غربی مطرح شد که بیان کردند موجودات عجیب و غریبی در کوه ها مشاهده کرده اند.

سبک زندگی

در برخی از گونه های ریلیتی شو، محتوای خاصی القا نمی شود و صرفا مخاطب با شرکت کنندگان در برنامه همراه می شود تا در جریان زندگی روزمره و فضاهای خصوصی او قرار گیرد. فضاهای خصوصی ای که این افراد تصمیم گرفته اند به معرض اشتراک و دید عموم قرار دهند. مثلا در یکی از انواع ریلیتی شوها زندگی 24ساعته تعدادی از افراد که داوطلبانه در این برنامه شرکت کرده بودند، به صورت شفاف و بی پرده به نمایش درآمد.

مسافرت

این نوع از ریلیتی شو به کشف مکان های کمتر دیده شده اختصاص دارد که اغلب با عنصر ماجراجویی و خطر همراه است.

تحول و بهبود شخصی

این نوع از ریلیتی شوها به ایجاد تغییر و اصلاح و بهبود برخی گروه ها نظیر معتادان اختصاص دارد.

آزمایش های اجتماعی

نمایش هایی که سنت های اجتماعی سنتی را به چالش می کشند؛ از نمونه هایی که برای این ژانر ساخته شده می توان به چالش «تفاوت نژادی» اشاره کرد.

حقوقی

موضوعات مبتنی بر واقعیت های مرتبط با قانون هستند؛ در حوزه موضوعات پلیسی، جنایی، دعاوی قضایی و … تولید می شود.

اطلاع رسانی

نظیر برنامه های مربوط به راهنمایی و رانندگی، پلیس نامحسوس و موارد مشابه که رویکردی آموزشی دارند.

کلام آخر

هرچند ریلیتی شو یا برنامه ی واقع نما در ایران و جهان سابقه ای طولانی ندارد ولی در همین مدت کوتاه از زمان تولید، توانسته مخاطبان زیادی را پای گیرنده های تلویزیون بیاورد و به نوعی در جذب مخاطب، موفق عمل کرده است. بررسی نمونه های تولید شده در این قالب در ایران، حاکی از توان و ظرفیت بالای برنامه سازی در این حوزه و عطش مخاطبان برای دیدن این برنامه هاست. در کنار اهمیت این موضوع، یکی از ملاحظاتی که در این خصوص باید مدنظر داشت این است که این نوع برنامه ها با ارزش های فرهنگی رایج و مقتضیات بومی کشور منطبق باشند تا توفیقات بیشتری حاصل شود.