رئالیتی شو چیست؟ (تاریخچه ریالیتی در جهان و ایران)

به قلم: ریحانه تهامی

ممکن است شما هم مانند بسیاری از افراد، بارها از تماشای برنامه هایی با سبک های تکراری و محتوایی قابل پیش بینی، دلزده شده و برای تماشای برنامه ای متفاوت، شبکه های تلویزیون را در نوردیده باشید! انسان خوش اقبالی هستید اگر در جستجوهایتان به برنامه ای مهیج و سرگرم کننده دست بیابید که ساعت ها نیز پای آن نشسته و گذر زمان را حس نکرده و همچنان خواهان ادامه ی آن باشید. یکی از برنامه هایی که حائز این ویژگی بوده و رضایت شما را قطعا جلب خواهد کرد، برنامه های رئالیتی شو بوده که آمیخته ای از خلاقیت و هیجان و لذت است و حتما در این سال ها نمونه هایی از آن را در تلویزیون و اپلیکیشن های فیلم و سریال دیده اید. مستند مسابقه ی فرمانده یکی از این برنامه هاست که پس از تولید آن، افقی جدید پیش روی برنامه سازان قرار گرفت و امیدها برای پیشرفت این سبک برنامه سازی در ایران، در دل ها زنده شد. پس از آن، برنامه سازان به دنبال طرح ایده هایی جدید و جذب بیشتر مخاطبان به تولید برنامه های واقع نما همچون جوکر، عصر جدید، دستپخت، خانه ما و … پرداختند و برخی از آنان در همراه کردن مخاطب، از بسیاری از برنامه های قدیمی نیز پیشی گرفتند. حال برای اینکه تفاوت های این سبک برنامه سازی با سایر برنامه ها برایتان روشن شود و برای اینکه بدانید از چه زمانی پای ریالیتی شو ها به شبکه های تلویزیونی باز شد، این مقاله را از دست ندهید.

رئالیتی شو چیست؟

برنامه تلویزیونی واقع نما یا به اصطلاح مشهورتر در ایران، مستندمسابقه یا ریلیتی شو، یکی از گونه های برنامه سازی تلویزیونی است که در اواخر قرن بیست و ابتدای قرن بیست و یکم مورد توجه برنامه سازان قرار گرفت. این رویکرد، سبب شکل گیری انواع مختلفی از برنامه های تلوزیونی در این ژانر شده است و در ایران، پس از یک فاصله ی نسبتاً طولانی نسبت به رسانه های خارجی، از اواخر دهه 1380 توجه برنامه سازان به این ژانر جلب شد و منجر به تولید یا پخش یکی از انواع آن از شبکه های تلویزیونی شده است. به عبارتی باید گفت که تلویزیون واقع نما پیشرفتی در امتداد برنامه های دوربین مخفی و تکنولوژی دوربین مداربسته بوده است. چراکه ایده دوربین مداربسته منجر به پیدایش برنامه‌های دوربین مخفی شد و در ادامه به مسابقه های تلویزیونی واقع‌نما یا همان «رئالیتی‌شو» ختم شد.

اما سوال اساسی، این است که اساساً نمایش واقعیت یا رئالیتی شو چیست؟ برای پاسخ به این سوال، بهتر است بگوییم همان زندگی روزمره ای که همه مردم دارند را برنامه سازان در موقعیت های مختلف مانند مسابقه، گفت و گو محور، مستندگونه و سرگرم کننده که بخشی از زندگی چند ساعته افراد را روایت کند به نمایش می گذارند و هدف آن، نمایش زندگی روزمره در تلویزیون است. برنامه ای که بدون هیچ فیلمنامه ای، نه تنها اتفاقات خاص و سرگرم کننده را برای مخاطب به دنبال دارد بلکه اطلاعات خوب و مفیدی را در اختیار مخاطب قرار می دهد.

یکی از ژانرهایی رئالیتی شویی که در سراسر جهان، پربیننده است، ژانر مستند مسابقه است که افراد شرکت کننده که از میان مردم عادی انتخاب می شوند، با انجام چالش های خاص در مسابقه، خود را به مرحله پایانی می رسانند و افراد بدون متن از پیش تهیه شده، حرکات طبیعی خود را دارند و مسابقه را پیش می برند. در ایران از این دست مستند-مسابقه ها کم تولید نشده است. به طور مثال رئالیتی شو «خانه ما»، «فرمانده» و «کودک شو» در این ژانر قرار می گیرند و با استقبال خوبی از طرف بیننده ها مواجه بوده اند. در این مدل رئالیتی شو، افراد در موقعیت های هیجان انگیز، لحظات حساس و گاه نفس گیر قرار می گیرند. به همین دلیل مخاطب با درگیر کردن خود، هم به عنوان تماشایی و هم در نقش داور، جذب برنامه می شود.

تاریخچه رئالیتی شو در جهان چیست؟

احتمالاً برای شما هم جالب است که بدانید اولین نمونه های «تلویزیون – واقعیت» در چه زمانی پا به عرصه گذاشت. اولین نمونه ی تلویزیون-واقعیت در دهه ۵۰ میلادی پخش شد و سپس در سال ۱۹۶۸ برنامه دوربین مخفی که عکس العمل های خنده دار مردم در مقابل دوربین مخفی را پخش می کرد، به عنوان اولین نمونه تلویزیون – واقعیت شناخته می شود. اما این شروع جریان تلویزیون- واقعیت، به معنای ساخت آثار متعدد در زیر گونه های مختلف این ژانر و فراگیری آن نبود. در واقع، آغاز فراگیری این ژانر در انتهای دهه هشتاد میلادی و بیش از آن در دهه نود روی داد. اگرچه مجموعه هایی در کشورهای دیگر (مانند مجموعه «ردیابی جنایت» که در سال ۱۹۸۶ در BBC ساخته و پخش شد) وجود دارد، اما در واقع، شروع ژانر «تلویزیون-واقعیت» با مجموعه «اسرار حل نشده» در سال ۱۹۸۷ که از شبکه NBC آمریکا پخش شد، زده شد و از همین جا نقطه شروع ساخت رئالیتی شو از سوی سایر سازندگان، پیگیری و به جریان تازه ای در رسانه های آمریکا تبدیل شد. به صورتی که تا سال ۱۹۹۱، بیش از ۳۰ مجموعه رئالیتی تی وی از رسانه های آمریکا پخش شد.

به طور کلی، چهار موج متفاوت برای ترویج «تلویزیون – واقعیت» بیان شده است؛ موج اول از آمریکا به سمت اروپا که در انتهای دهه هشتاد و ابتدای دهه نود جریان یافت و مهم ترین موضوع آن، مشاغل اورژانسی (مانند پلیس یا بیمارستان) و مسائل مرتبط با این حوزه است.

موج دوم که از بریتانیا به سایر نقاط با موضوع سبک زندگی رفته است، از میانه تا انتهای دهه ۹۰ را دربر می گیرد و بر اساس موفقیت مستندهای مشاهده ای رخ داده است.

موج سوم که از شمال اروپا تا آمریکا درجریان بوده است و تا سال 2000 رواج داشته است،با قرار دادن چند نفر در موقعیت های کنترل شده و مشاهده عکس العمل آنها Reality Gameshows نامیده می شده است. و پس از این سه دوره، آمریکا و بخش های مختلف اروپا موضوعات مورد علاقه خود را دنبال کردند و در هر قسمت، موضوعی خاص، سردمدار بود.

تاریخچه رئالیتی شو در ایران چیست؟

شاید شما هم به خاطر داشته باشید که از گذشته برنامه ای مستندگونه در رابطه با راهنمایی و رانندگی و پلیس نامحسوس در تلویزیون با رویکردی آموزشی درباره تخلفات رانندگی پخش می شد. شاید کسی تصور نمی کرد که این برنامه، یکی از ژانرهای رئالیتی شو در قالب اطلاع رسانی بوده باشد، اما حالا از این دست برنامه ها زیاد تولید می شود که با استقبال خوب مخاطبان، مواجه بوده است و برنامه سازان را ترغیب به تولید رئالیتی شوهای بیشتری کرده است.

اما تاریخ ورود رئالیتی شو یا «تلویزیون – واقعیت» به رسانه های ایران را باید در انتهای دهه هشتاد دانست. اولین اثر تولیدشده ی این ژانر در صداوسیما، مستند – مسابقه «سرزمین دانایی» به کارگردانی سعید ابوطالب بود که سال ۱۳۸۹ در شبکه پنج سیما تولید و پخش شد. در این مستند – مسابقه، چند گروه متشکل از دو یا سه جوان، در یک جزیره مسیری را طی کرده، در نهایت بدون کمک، مقصد تعیین شده را برای خود پیدا می کردند. آنها باید با استفاده از پیام های رمز آمیزی که در مسیر تعبیه شده بود غذا و آب را یافته و مأموریت های محوله را نیز انجام می دادند. سرانجام گروهی که زودتر به خط پایان می رسید، برنده محسوب می شد.

پس از آن، تولید رئالیتی شودر تلویزیون آغاز شد و استودیو نوبین با ساخت مستندهای «خانه ما»، «فرمانده»، «ضدگلوله» و «بریم بسازیم» توانست گوی سبقت را از سایرین برباید. شبکه نسیم هم در تلویزیون با پخش رئالیتی شو خندوانه، مافیا، کودک شو، فرمون، شب کوک و … هم توانست مخاطبان زیادی را جذب کند.

با رواج تولید رئالیتی شو در تلویزیون، پای تولید آن در نمایش خانگی مانند رئالیتی شو مستند-مسابقه «13 شمالی»، «رالی ایرانی» و یا «شام ایرانی» هم باز شد که در آن شام به میزبانی یک از شرکت کننده ها برگزار می شد و در انتها به همدیگر امتیاز می دادند. در ادامه در سال های اخیر با ورود VOD مانند فیلمو و نماوا، رئالیتی شوهای بسیاری در ژانرهای مختلف، تولید و توسط تماشاگران از آن استقبال شد که مهم ترین آن، رئالیتی شو جوکر، مافیا و همرفیق و بندبازی است.

به هر حال، از سویی ژانر مستند، هسته اولیه و یکی از پایگاه های اصلی ژانری که بعدها «تلویزیون – واقعیت» نام گرفت، است و از سویی دیگر ریشه در درام تلویزیونی دارد و از فرم های روایی برای مجسم کردن وقایع استفاده می کند. از این رو، «تلویزیون-واقعیت» به عنوان یک جریان با تحول تاریخی در قرن ۲۱، بیشتریک پسامستند محسوب می شود.

دلایل محبوبیت رئالیتی شو چیست؟

نظریه های مختلفی در مورد دلایل به وجود آمدن و رشد سریع ژانر تلویزیون-واقعیت، بیان شده است. اما به لحاظ اقتصادی، هزینه اندک تولید در مقایسه با هزینه تولید درام های تلویزیونی و همچنین تمایل و استقبال بالای مخاطبان، از دلایل اصلی رشد سریع این گونه آثار است. در حقیقت باید گفت علاوه بر تعداد فراوان مخاطب، تولید ارزان تر «تلویزیون – واقعیت» در مقایسه با درام تلویزیونی یا سریال خانوادگی، دلیل اصلی شکل گیری این جریان است؛ و به لحاظ روانی و اجتماعی، مهم ترین دلیل جذابیت این ژانر برای مخاطب، ظرفیت ایجاد همدلی و هم ذات پنداری آن است.

سخن پایانی

در این نوشتار سعی کردیم، چیستی رئالیتی شو و تاریخچه ای از آن را بیان کنیم تا علاوه بر اطلاع از مفهوم تلویزیون-واقعیت یا ریلیتی شو، از نحوه ورود این سبک به ایران و جهان مطلع شوید. برنامه‌های واقعیت‌نما نشان داد حرکات و رفتار شرکت‌کنندگان در این برنامه‌های مستن،د مطابق با برنامه‌ریزی قبلی و فیلم‌نامه ی کارگردان نیست، اما چندان هم واقعی نیست و میزانی از دست‌کاری‌، چاشنی آنهاست. مشارکت‌کنندگان و بازیگران در این ژانر می‌دانند که در حال مسابقه و نمایش هستند و باید به‌گونه‌ای رفتار کنند که بر گرایش رأی‌دهی بینندگان تأثیر بگذارند. رئالیتی شوها، برنامه هایی سرگرمی محور هستند که در کنار آن، آموزش هایی در خصوص مدیریت هزینه ی خانوار، سلامت و حفاظت از محیط زیست به مخاطب داده می‌شود. همچنین هیجان ناشی از رقابت بین اعضای شرکت‌کننده، منجر به رفتار رقابت جویی یا از خودگذشتگی می شود؛ به همان صورتی که در زندگی روزمره، رقابت و همکاری بین افراد شکل می گیرد و امری طبیعی است.

یکی از تفاوت های رئالیتی شوها در ایران با جهان، در محدودیت نزدیک شدن به زندگی خصوصی و شخصی شرکت کنندگان است. در نتیجه برنامه‌های واقعیت‌نما، دچار محدودیت‌هایی در نمایش لباس و پوشش و الگوی رفتار شخصی و بازنمایی زندگی خصوصی شرکت‌کنندگان می‌شود. اما هدف رئالیتی شو، به تصویر کشیدن برشی هیجان‌انگیز از زندگی واقعی افراد است چراکه مردم، معمولاً در زندگی روزمره با گره‌ها، معماها، ماجراها، وسوسه‌ها و خلاقیت‌های فردی روبه‌رو هستند که در رئالیتی شو کشمکش ها و دست یافتن به راه حل برای معماهای زندگی روزمره را نشان می دهد و همین امر، مخاطب را جذب این ژانر می کند.